Kalender Kancirîran Azerbaycanî’nin Ak Cinnî Refâkatiyle Dersaadet İçinde Seyahati

Bu eser, Filibeli Ahmed Hilmi'nin 1911 tarihinde Millet ile Musâhabe gazetesinde Kalender Keykâvus takma adıyla kaleme aldığı ve 12 sayı boyunca tefrika edilen “Kalender Kancirîran Azerbaycanî'nin Ak Cinnî Refâkatiyle Dersaadet İçinde Seyahati” başlıklı yazılarını bir araya getirmektedir. Kalender takma adını başka yazılarında da kullanan ve aynı isimle gazete de çıkaran Şehbenderzâde, Millet ile Musâhabe gazetesindeki bu yazılarında dönemin siyasetçilerini, bürokratlarını, gazetecilerini, mütercimlerini, mirasyedilerini, iktisatçılarını, esnafını yani toplumun hemen her kesimini mizahî bir üslupla hicveder. Filibeli Ahmed Hilmi, toplumsal ve siyasî hicivlerini; bir cinnî ile tanışıp onun sayesinde cinnî özellikleri kazanan, hemen her gece gökyüzünde uçup evlerin damlarına konan ve akıl erdirilemeyen tuhaflıklara şahit olan Kalender Kancirîran vasıtasıyla dile getirir. Bu anlatım tarzı Şehbenderzâde'nin 1889-1890 yıllarında Fizan sürgününde yaşadığı tecrübelere dayanmaktadır. Bu konuda yazarın, “Eski Fikirler, Yeni Şekiller: Ulûm-ı Garibe ve İspirtizma” başlıklı yazıları daha önce bir araya getirilerek yayınlanmıştı. Bu eserdeki anlatım tarzı A‘mâk-ı Hayâl'den sonra edebî/kurgu bir metin olarak “Kalender Kancirîran Azerbaycanî'nin Ak Cinnî Refâkatiyle Dersaadet İçinde Seyahati”nde kendisini gösterir. Filibeli'nin Şehbal mecmuasında yayınlanan spiritüalizmle ilgili yazılarından hareketle A‘mâk-ı Hayâl'de Râci nasıl Şehbenderzâde'yi temsil ediyorsa Kalender Kancirîran da aynı şekilde yazarın şahsiyetini temsil etmektedir. Filibeli'nin mizahi bir tarzda kaleme aldığı “Toplumsal ve Siyasî Bir Hiciv” örneği olan bu eseri, yazarın düşünce dünyasında hususi bir yere sahip kavramlardan “ruh”un bir anlatım tarzı olarak A'mâk-ı Hayâl'den sonra daha farklı bir tarzda nasıl kaleme alınabileceğinin de örneğini göstermektedir.