Âlûsî’nin Râzî Eleştirisi

Bu kitap, tefsir geleneğinde müfessirler arası tenkit ve mukayeseyi merkeze alan bir araştırmadır. Eserde klasik dönemin iki önemli ismi olan Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210) ile Şehâbeddîn el-Âlûsî (ö. 1270/1854) arasındaki tefsir anlayışı farklılıkları ele alınmakta; bu çerçevede Âlûsî'nin Rûhu'l-meânî adlı eserinde, Râzî'nin meşhur tefsiri Mefâtîhu'l- gayb'a yönelttiği eleştiriler sistematik olarak incelenmektedir. Çalışma, öncelikle her iki müfessirin hayatı, ilmî kişiliği ve tefsir metotlarını ana hatlarıyla ortaya koymakta, ardından Âlûsî'nin Râzî'ye yönelttiği tenkitleri metodoloji ve muhteva yönüyle tasnif etmektedir. Bu bağlamda meseleler, rivayet–dirâyet ilişkisi, hadislerin ve selef nakillerinin bağlayıcılığı, mezhep aidiyeti, Kur'ân ilimleri, dilbilimsel tahliller, bilimsel ve işârî tefsir gibi geniş bir yelpazede ele alınmaktadır. Böylelikle müfessirlerin ilmî arka planlarının ve metodolojik tercihlerinin, aynı âyetlerin yorumunda nasıl farklı sonuçlar doğurduğu ayrıntılı şekilde gösterilmektedir. Eserin en dikkat çekici yönlerinden biri, Âlûsî'nin Râzî'ye yönelttiği eleştirilerin sadece bireysel görüş farklılıklarından ibaret olmadığı, bilakis tefsir geleneğinde yüzyıllardır süregelen akıl–nakil, rivayet–dirâyet, lafız–mana dengesine dair tartışmaların bir yansıması olduğunun ortaya konulmasıdır. Bu açıdan kitap, tefsir tarihinin temel meselelerini örnek olaylar üzerinden tahlil etmekte ve klasik geleneğin iç dinamiklerine dair değerli ipuçları sunmaktadır. Kitap, aynı zamanda tefsir ilminde “eleştiri kültürü”nün tarihî seyrine de ışık tutmaktadır. Sahâbe döneminden itibaren başlayan farklı yorum ve eleştiri geleneğinin, Taberî (ö. 310/923), Mâtürîdî (ö. 333/944), Zemahşerî (ö. 538/1144) ve Râzî gibi büyük müfessirler aracılığıyla kurumsallaştığı, Âlûsî'nin de bu geleneği son dönemde güçlü bir şekilde temsil ettiği vurgulanmaktadır. Bu yönüyle eser, yalnızca iki müfessir arasındaki ihtilafları değil, tefsir geleneğinin bütünsel yapısını da kavramaya yardımcı olmaktadır. Sonuç olarak Âlûsî'nin Râzî Eleştirisi, klasik tefsir mirasını hem anlamaya hem de günümüz araştırmalarına teorik bir zemin oluşturmaya yönelik önemli bir katkı sunmaktadır. Râzî ve Âlûsî'yi doğrudan mukayeseli şekilde ele alan çalışmaların azlığı dikkate alındığında bu eserin hem akademik literatürde bir boşluğu doldurduğu hem de metodolojik açıdan yeni imkânlar sunduğu söylenebilir.