Fârâbî ve Mâturîdî’de Allah-Âlem İlişkisi

Âllah-âlem ilişkisi problemi, İslâm düşüncesinde felsefe ve kelâm geleneğinin üzerinde düşünce ürettiği ve ekoller arasında yoğun tartışmaların yaşanmasına sebebiyet veren temel metafizik problemlerinden birisidir. Bu çalışmada; İslâm felsefesinin kurucu ismi Fârâbî ile kelâm geleneğinde Mâturîdiyye mezhebinin kurucu önderi olan İmâm Mâturîdî'nin, Allah-âlem ilişkisine yönelik yaklaşımlarını, mensup oldukları felsefe ve kelâm ekolleri bağlamında analiz edilerek, karşılaştırmalı bir şekilde ortaya koymak amaçlanmıştır. Ayrıca tezimizde Fârâbî'nin ve Mâtûrîdî'nin Allah tasavvurlarının âlem anlayışlarına nasıl yansıdığı tespit edilmiştir. Tezin kapsamı iki düşünürün Tanrı ile âlem arasındaki ilişkiye dair düşünceleriyle sınırlandırılmıştır. Araştırmada Allah-âlem ilişkisi meselesi, nitel bir yöntemle, karşılaştırmalı analiz çerçevesinde ele alınmış, her iki düşünürün de bu doğrultuda vardıkları sonuçlara eleştirel bir tutumla yaklaşılmıştır. Fârâbî'nin felsefe alanındaki eserleri ve Mâturîdî'nin kelâm ve tefsir alanındaki kitapları birincil kaynaklar olarak kullanılmıştır. Tezde konunun kapsamına dahil olan meselelerin daha iyi anlaşılmasına hizmet edebilecek klâsik kaynaklardan istifade edildiği gibi, günümüz literatüründe yazılmış metinlerden de faydanılmış ve dolayısıyla bu metinler ikincil kaynak olarak kullanılmıştır. Bu tez, Fârâbî ve Mâturîdî'nin Allah-âlem ilişkisine yönelik düşüncelerini, karşılaştırmalı bir şekilde doğrudan inceleyen ilk çalışma olması hasebiyle literatüre özgün bir katkı sunmaktadır. Yeni Eflâtuncu felsefe geleneğine bağlı bir filozof olarak Fârâbî; sudur teorisi bağlamında âlemin Tanrı'dan zorunlu olarak taştığını/feyzettiğini savunurken, İmâm Mâturîdî; hudûs nazariyesi bağlamında âlemin Allah'ın mutlak irade ve kudretiyle yoktan yaratıldığını ileri sürmektedir. Bu bağlamda Mâturîdî'nin Tanrı anlayışı; klâsik kelâm geleneğinin zâtı ve sıfatlarıyla âlem üzerinde doğrudan tesir eden, müdebbir ve fâil-i muhtâr olarak benimsediği Tanrı tasavvurunu yansıtırken, Fârâbî'nin telakkisi; klâsik Meşşâî felsefenin bir metafizik illet olarak, âlemdeki nedensellik zincirinin ezelî kaynağı ve zorunlu ilk sebebi olarak kabul ettiği mûcib bi'z-zât bir Tanrı düşüncesini ifade etmektedir. Fârâbî, Tanrı-âlem ilişkisine dair yaklaşımında zorunlu varlık-mümkün varlık ayrımınına dayanırken, Mâturîdî'nin probleme kelâmî bir perspektifle kadîm varlık-hâdis varlık temelinde yaklaştığı görülmektedir. Fârâbî'nin felsefî ve akıl temelli düşüncesi ile Mâturîdî'nin kelâmî bir dille inşâ ettiği akıl-vahiy bütünlüğüne ve dengesine dayanan perspektifi, İslâm düşüncesinin felsefî ve teolojik zenginliğini ve çeşitliliğini göstermesinin yanı sıra, iki ayrı ekolün ontolojik, epistemolojik ve metafizik dünya görüşünü de yansıtmaktadır. Kelâm ve felsefe arasındaki metafizik gerilim ve ayrışmaların Tanrı-âlem ilişkisi bağlamında Fârâbî ve Mâturîdî örnekliği üzerinden çözümlenmesi, literatürde önemli bir boşluğu doldurmasının yanında eleştirel bir değerlendirme zemini oluşturması açısından da önem taşımaktadır. Anahtar Sözcükler: Allah-Âlem İlişkisi; Fârâbî; Sudûr Teorisi; Mâturîdî; Yoktan Yaratma; Hudûs nazariyesi