Kemalpaşazâde’nin Mâhiyet Teorisi

Aristoteles'in (MÖ 384-322) mantık ve tanım teorisi ekseninde şekillenen mâhiyet teorisi, İbn Sînâ (ö. 428/1037) ile nesnelerin özsel hakikatleri ve varlık arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Müteahhirûn dönemde mâhiyet teorisi, mantık, kelâm ve tasavvuf bağlamında ele alınmış, ancak tartışmalar genellikle varlık kavramına odaklanarak mâhiyetin bağımsız incelenmesi ihmal edilmiştir. Felsefî, kelamî ve tasavvufî geleneklerin mâhiyet yaklaşımlarının birbirine karışması, mâhiyetin neliğine dair bilgileri bulanıklaştırmış ve sistematik bir şekilde ele alınmasını engellemiştir. Kemalpaşazâde (ö. 940/1534) ise, farklı ekollerin görüşlerini netleştirerek Osmanlı düşüncesinde mâhiyet problemini derinlemesine incelemeyi amaçlamıştır. Bu çalışmada, Kemalpaşazâde üzerinden mâhiyet meselesine yoğunlaşarak önceki teşebbüslerin rasyonel temeli ve ilkeleri gerekçeleriyle açıklandı. Bu çerçevede, mâhiyet konusunda geçmiş düşünürlerin yaklaşımları değerlendirildi, İslam düşünce geleneklerinin sentezinde ortaya çıkacak problemler eleştirel yöntemle incelendi. Meşşâî düşünce çerçevesinde filozofların mâhiyet görüşleri ve kelam geleneklerindeki mâhiyetle ilişkili kavram ve meseleler irdelendi. Kemalpaşazâde'nin risaleleri üzerinden mâhiyet teorisi kapsamlı bir şekilde ele alınarak, ilgili kavramlar, meseleler ve özgün görüşler sistematik halde sunulmaya çalışıldı. Kemalpaşazâde'nin mâhiyet teorisi üzerine derin analizler yaptığı ve onun felsefe, kelam ve tasavvuf arasında bir sentez kurma girişimi gözlemlendi. Kemalpaşazâde, İbn Sinâcı çizgide varlık ve mâhiyet arasındaki ilişkiyi daha netleştirerek bu alanda özgün bir teori inşa etmiş, yeni kavramlar üreterek Osmanlı düşünce dünyasına önemli katkılarda bulunmuştur. Nihayetinde, mâhiyetin metafiziksel boyutunu daha sağlam temellere oturtmuş ve İslam düşüncesinde mâhiyetle ilgili problemlerin sistematik bir çözümüne zemin hazırlamıştır.