Filibeli Ahmed Hilmi’de Yeni İlm-i Kelâm Düşüncesi

Çalışmamızda yeni ilm-i kelâm döneminin önde gelen düşünürlerinden birisi olan Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi'nin kelâm düşüncesi ele alınmıştır. Çok yönlü bir mütefekkir olan Filibeli zamanındaki itikâdî, fikrî ve toplumsal sorunları teşhis etmiş ve bunlara yönelik çözüm önerileri getirmiştir. Bu çözüm yollarını da muhtelif konferanslar düzenleyerek, gazete ve dergi çıkararak, çok çeşitli kitap, makale türü yazılar kaleme alarak dile getirmiştir. Düşünürümüz kelâm metodu olarak eklektizm ve analiz anlayışına yer vermiştir. Tezimizde yeni ilm-i kelâm döneminde gittikçe güçlenen ve yaygınlaşan inkârcı akımların İslâm dünyasına, özellikle Osmanlı coğrafyasına olumsuz etkileri araştırılmıştır. Bu doğrultuda Müslüman mütefekkirlerin ve özellikle Filibeli'nin reddiye yazdığı bazı şahsiyetlerin eserlerine ve eleştirilerine temas edilmiştir. Filibeli özelinde ateizm, materyalizm, Darwinizm, pozitivizm, sosyalizm, agnostisizm ve septisizm gibi inkârcı akımların tahlili ve değerlendirilmesi yapılmıştır. Bu çalışmamızda usûl-i selâse denilen inanç esaslarının ilk kısmı ulûhiyyet bahsi, yani yüce Allah'ın varlığı, birliği ve sıfatları gibi meseleler incelenmiştir. Bu bağlamda Filibeli'nin marifetullah'ın mümkün olduğunu ileri sürdüğü ve Allah'ın varlığını enfüs ve âfâk diye bir sınıflamadan hareketle ispatlanmaya çalıştığı görülmüştür. Tezimizde tarih boyunca Allah'ı ispat ve tasvir ameliyesini en güzel şekilde yapan düşünürlerden birinin de, hiç şüphesiz Filibeli Ahmed Hilmi olduğuna dikkat çekilmiştir. Ayrıca Filibeli'nin tevhîd anlayışını vahdet-i vücûd doktriniyle temellendirmeye giriştiği de tespit edilmiştir. Araştırmamızda Filibeli'nin, kaza-kader ve bununla bağlantılı olarak teodise sorununu ele alış biçimine yer verilmiştir. Bu bağlamda irade ve hayr-şer meselesinin yanlış anlaşılmasının inançsal ve toplumsal açıdan olumsuz sonuçlarına dikkat çekilmiştir. Filibeli, yeni ilm-i kelâm döneminin belirgin karakteristik bir özelliği olarak hür iradeye vurgu yapmış ve özellikle fatalizmi sert bir şekilde eleştirmiştir. Filibeli'nin hidâyet ve dalâlet ile ilgili bahislerde dinî metinlerin tevil edilmesi gerektiğini savunduğu ortaya konmuştur. Ayrıca Filibeli, nübüvvet inan- cını ve Hz. Peygamber'in enbiyanın sonuncusu olduğunu vurgulamış ve oryantalistlerin Hz. Peygamberle ilgili iddialarının asılsız ve temelsiz olduğunu belirtmiştir. O, sem‘iyyât bahislerinin izahında genelde rivayetlere dayanmış, kıyametin vukuu, haşr-neşr gibi meselelerin ele alınışında bilimsel olgulardan istifade etmiştir.